Mensenrechtenonderwijs: ‘legal gap’ in juridische hbo-opleidingen?

Schenden van mensenrechten. Dat gebeurt toch in een bananenrepubliek of in een van de vele crisishaarden van deze wereld? “Misschien dat je daarom op scholen in minder stabiele regio’s overal posters ziet die de universele mensenrechten actief uitdragen, terwijl je dit op scholen hier een stuk minder vaak tegenkomt. Ik denk dat we het als te vanzelfsprekend zijn gaan zien”, zo vertelt Dina Zbeidy die zelf in het Midden-Oosten opgroeide. Onlangs rondde zij een onderzoek af naar mensenrechtenonderwijs bij juridische opleidingen in het hbo. “Uit mijn onderzoek blijkt dat het weinig aan bod komt. Terwijl het juist voor deze groep studenten van belang is om zich te realiseren dat zulke rechten – ook in Nederland – continu onder druk staan.”

Dina Zbeidy, van huis uit antropoloog en opgegroeid in de streek Galilea, studeerde culturele antropologie aan de Columbia University en promoveerde in Amsterdam op haar proefschrift Marriage and Displacement among Palestinian and Syrian Refugees in Jordan. Met werkervaring op zak bij mensenrechtenorganisaties in Palestina en Nederland, ging zij in 2019 aan de slag als docent-onderzoeker bij HBO-Rechten en het lectoraat Recht en Rechtvaardigheid. “Toen ik hier startte, was ik verrast dat ik mensenrechten nauwelijks terugvond in het curriculum. Het heeft een plekje in de module Europees Recht & Migratie, maar dat was het wel zo’n beetje. In totaal één lesje van twee uur. Met wat geluk kom je het nog via cases tegen in andere lessen, maar dit is docentafhankelijk en vloeit voort uit eigen interesses en kennis van docenten. Terwijl het wel in de Body of Knowledge and Skills staat, die alle HBO-Rechten-studies samen hebben afgesproken. Oftewel de bagage die je met dit diploma op zak in huis moet hebben.” Een minor volgen biedt bij eigen interesse uitkomst, zo licht Dina toe: “Maar dat betekent dat studenten die hier niet voor kiezen er ook nauwelijks mee in aanraking komen. Hierdoor missen ze de integrale blik op wat mensenrechten zijn, waardoor ze soms geen verbanden zien tussen een les over privacywetgeving én het feit dat je het dan ook altijd over een mensenrecht hebt.”

“En nu we het toch over privacywetgeving hebben, dan zie je dat binnen het werkveld waarin hbo-juristen vaak terechtkomen, zoals de overheid en socialezekerheidssector, het qua mensenrechten toch nog flink mis kan gaan, ook in Nederland”, zo vervolgt Dina haar pleidooi voor mensenrechtenonderwijs. “Zo gebruikt de overheid algoritmen en Big Data om risico’s in te schatten én waartoe dit kan leiden – van etnisch profileren tot privacyschendingen – dat zagen we allemaal bij de toeslagenaffaire. Eind vorig jaar stelde Amnesty nog dat de maatregelen die de regering heeft genomen mensen nog steeds onvoldoende beschermt tegen dit soort discriminerende algoritmen. De mensenrechtenorganisatie meldt onder meer dat ambtenaren niet verplicht zijn om mensenrechtenrisico’s vooraf in kaart te brengen, zodat er weinig toezicht is op algoritmen. Constateer je dit in een instelling waarin je als student later als hbo-jurist aan de slag gaat, dan helpt kennis van mensenrechten je om deze risico’s wél te zien en te herkennen en wellicht ook aan de kaart te stellen.”

Volgens Dina is mensenrechtenonderwijs daarom van groot belang, omdat hbo-juristen op hun werkplek vaak direct of indirect invloed hebben op de toegang van cliënten tot het recht. “Zo sprak ik een student die stage loopt bij het ministerie van Justitie en Veiligheid en die vanuit haar mensenrechtenkennis meeneemt dat ze nu niet alleen vanuit de doelen van het ministerie denkt, maar ook meer vanuit een betrokkene. Dit in lijn met de VN-visie dat mensenrechtenonderwijs een instrument is voor het opbouwen van een cultuur waarmee begrip, tolerantie, gelijkheid en vrijheid worden bevorderd en de idee dat het kan bijdragen aan een inclusieve samenleving en het bestrijden van racisme.” Of zoals een deelnemer aan het symposium dat Dina hierover organiseerde het verwoordde: “Juristen moeten een moreel kompas ontwikkelen en kennis van mensenrechten hoort daarbij. Zeker in een veranderende samenleving, waarbij ook het vertrouwen in de overheid meer afneemt. Het is van belang dat wij juristen erkennen dat er machtsverhoudingen in onze samenleving zijn (zoals de macht die de staat heeft) en dat we daarmee rekening houden in ons handelen.”

Toch blijkt in de praktijk dat mensenrechtenonderwijs in het curriculum nog niet altijd tot zijn recht komt. Alhoewel basiskennis hiervan in de Body of Knowledge and Skills staat, blijkt uit Dina’s onderzoek dat niet duidelijk is gemaakt wat die kennis precies inhoudt en verschilt de invulling per hogeschool. Zij onderzocht daarom hoe mensenrechtenonderwijs kan bijdragen aan het bevorderen van een inclusieve samenleving en het respecteren van mensenrechten; hoe dit bij opleidingen nu wordt vormgegeven; en wat de wensen zijn bij opleidingen en werkveld. Dit om haar hoofdvraag te beantwoorden: hoe kan mensenrechtenonderwijs bijdragen aan het opleiden van een professionele jurist die een inclusieve samenleving bevordert, waarin mensenrechten gerespecteerd worden? Dit deed zij onder meer door interviews met docenten, studenten, alumni en beroepenveldleden bij zes HBO-Rechten-studies. Haar conclusie is dat het te versnipperd aan bod komt, zonder integrale visie erop. Bovendien is het gericht op het overbrengen van basiskennis en nauwelijks op het handelen, terwijl hbo-opleidingen in hun Body of Knowledge and Skills juist pleiten voor juristen die in hun handelen kritisch, mensgericht en ethisch zijn. Haar onderzoek sluit Dina af met tien aanbevelingen:

Meer weten over het onderzoek van Dina? Download hier het onderzoeksrapport Mensenrechtenonderwijs bij praktijkgerichte juridische opleidingen: wat, waarom en hoe?