Wat weet de mees? Onderzoekers brengen bestrijdingsmiddelen in kaart

Via de welbekende koolmees moet onderzoek naar de verspreiding van bestrijdingsmiddelen een vlucht nemen. Want rondom bestrijdingsmiddelen hangt een wolk aan onzekerheid. Waar komen ze nu precies in onze omgeving terecht en wat doen ze met onze biodiversiteit en gezondheid? Om écht te kunnen aantonen wat de effecten zijn, moet je beter weten in hoeverre wij hieraan worden blootgesteld. In het project 'Meet de Mees' brengen onderzoekers van Hogeschool Leiden dit – samen met onder meer de Vogelbescherming Nederland, Sovon Vogelonderzoek én burgers – in kaart door de koolmees te meten.

Want juist via die koolmees kunnen we van alles te weten komen over onze directe leefomgeving. "We leven zij aan zij met koolmezen", zo licht Peter Lindenburg, lector Analytical Biosciences op Hogeschool Leiden, de keuze voor deze biomonitoringtool toe. Ze nestelen vaak in de buurt van mensen, zoals in tuinen en je vindt ze overal: van platteland tot stad. En in het broedseizoen zoeken ze in een straal van circa 30 meter rondom hun nest naar nestmateriaal en voedsel. Zo komen ook lokaal aanwezige bestrijdingsmiddelen in deze vogels, hun eieren en jongen terecht. Die koolmezen zitten dus vol met data die ons kunnen gaan helpen. En dit is cruciaal om een compleet beeld te krijgen van bestrijdingsmiddelen in onze omgeving.

En die data zijn hard nodig, omdat er steeds meer zorgen zijn over deze middelen. Dat die een sleutelrol spelen in land- en tuinbouw, blijkt uit de aantallen. Zo'n 9 miljoen kilo wordt er ieder jaar in ons land verkocht. Boeren investeren erin om de opbrengst en kwaliteit van hun oogst op peil te houden. Maar ook huishoudens sproeien ermee: tegen onkruid of bij huisdieren met vlooien. De andere kant van het verhaal is dat ze sporen nalaten in onze omgeving. Je vindt resten in voedsel, bodem en water: met risico’s voor biodiversiteit en gezondheid. Zo blijkt uit observaties dat sommige insectensoorten al met 60% dalen en wordt parkinson – met een toename van 30% in 10 jaar tijd – er steeds vaker aan gelinkt, waarbij boeren en tuinders een hoger risico lijken te lopen. De druk om hier het voorzorgsbeginsel toe te passen groeit: is er twijfel, dan mag een middel niet de markt op.

Meer data en inzicht in de verspreiding kunnen helpen om die druk kracht bij te zetten. En dat gebeurt nu, zo de lector, vooral door oppervlaktewater te monitoren. Die data vind je terug in de Bestrijdingsmiddelenatlas die het Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden beheert, een van de partners in het project. Maar die geeft nu nog een incompleet beeld. Want water stroomt. En dus weet je nog niet precies hoe bestrijdingsmiddelen zich nu écht in onze omgeving verspreiden. Daarnaast lossen ze niet altijd op in water en tref je ook niet overal evenveel water aan. En dat is waar de koolmees om de hoek komt vliegen. Het doel is om dode nestjongen en achtergelaten eieren uit heel Nederland te verzamelen in een biobank, die dan in het lab worden geanalyseerd.

En iedereen kan daarbij helpen. Citizen science noem je dat, waarmee je de betrokkenheid in de samenleving van burgers bij de wetenschap vergroot. Want bij het zoeken naar niet-uitgekomen eieren en dode jongen die na het broedseizoen achterblijven, hebben de onderzoekers hulp vanuit heel Nederland nodig. Dit gebeurt in afstemming met Sovon Vogelonderzoek. Iedereen die wil meedoen, kan een nestkast registreren bij Meetnet Nestkaarten van Sovon en zich opgeven bij 'Meet de Mees'. Hierna houden ze zelf de ontwikkelingen in het nest bij. Zijn er monsters aanwezig? Dan worden die opgehaald voor onderzoek. Met al honderden reacties, zoeken de onderzoekers naar nog meer deelnemers in heel het land, om zo een fijnmazig beeld te kunnen schetsen.

En wat moet dit gaan opleveren? Meer data als aanvulling op de Bestrijdingsmiddelenatlas én bewustwording. Want organisaties als Vogelbescherming Nederland zitten te springen om meer wetenschappelijke data in hun lobby om mens en natuur (nog) beter te beschermen. “Als Vogelbescherming maken wij ons grote zorgen over de mogelijke schadelijke effecten van bestrijdingsmiddelen, niet alleen op vogels, maar ook op de volksgezondheid. Om dat goed te kunnen onderzoeken is het cruciaal om uit te vinden welke middelen er in vogels terechtkomen die je in onze directe leefomgeving vindt", zo geeft projectleider Stedelijk Gebied, Eva Kok, aan: "Wij delen onze leefomgeving met de koolmezen in het nestkastje in onze tuin, en kunnen van ze leren." Daarnaast zoeken veel gemeenten, zoals projectpartner Leiden, naar handvatten voor hun gezondheidsbeleid. Maar ook een inzamelingsactie voor middelen die al verboden zijn, ziet de lector wel zitten. Wellicht met studenten, die ook meedoen. "Met veel enthousiasme", zo merkt hij op: "Het gaat over duurzaamheid en onze leefomgeving. Een maatschappelijk vraagstuk dat leeft onder studenten."